نشانه های بیماری های اجتماعی

جامعه و اجتماع نیز به مثابه موجود زنده می تواند سرزنده و سالم باشد و کارکردهای لازم و ضروری را به اعضای خود ارائه کند و یا براساس اختلالات اجتماعی، کارکرد و نقشهای سازندهاش دچار آسیب شده و عملا وظایف اساسی و مهم خود را از دست بدهد. در این صورت آن جامعه و اجتماع بیمار است و به تبع بیماری، اعضای آن جامعه و یا اجتماع بیمار و دچار ناکارآمدی و اختلال در کارکرد، تعاملات و روابط خود با یکدیگر خواهند شد. تشخیص سلامت اجتماعی نیازمند شاخصهایی است که در اینجا به اختصار به چند نمونه (جهت آگاهی و آشنایی بیشتر خوانندگان محترم) اشاره میشود:

کاهش گرایی امور (reduction):برابر این شاخص امور مهم و اساسی اجتماعی به امری سطحی و ناچیز تقلیل داده میشود چنان که ارزش اساسی و کارکرد مهم آن نادیده انگاشته و معنای قابل اشاره و اشتراک ذهنی آحاد جامعه معنی واحد و لیکن سطحی از آن مستفاد میکنند. به عنوان مثال مفهوم سترگ و با ارزش مشارکتکه به زعم همه صاحب نظران جامعه شناسی پایهی تشکیل جامعه و اجتماعیای پویا و زنده است و معنایی عمیق همانند حضور اکثریت آحاد آن جامعه یا اجتماع را در اداره (شامل: بررسی، برنامه سازی، برنامهریزی، اجرا، کنترل، نظارت، ارزیابی و... هر فعالیت و اقدام اجتماعی است) دارد به موضوعی سطحی و کوتاه مدت همانند پرداخت پول و یا مواردی همانند آن تقلیل میدهند. به عنوان مثال وقتی صحبت از مشارکت در فعالیتی در مدرسه میشود، ذهنیت ما به عنوان اولیاء این است که بایستی سهم و مقدار معینی پول پرداخت کنیم. و یا وقتی گفته میشود بایستی در امور اجتماعی مشارکت کنیم، تصور این است که صرف رای دادن (فقط پای صندوق رای رفتن و انداختن رای در صندوق و عدم تداوم حضور مستمر در سایر فرایندهای اداره کشور، شهر و...) به معنای مشارکت است.

بررسی سایر جنبههای اجتماعی آحاد جامعه نیز بیانگر کاهش گرایی و تقلیل امور است. به عنوان مثال وقتی صحبت از ایثار می شود، بیشتر مردم بر این باورند که ایثارگر صرفا کسانی هستند که تحت پوشش بنیادشهید وامور ایثارگرانند. در حالی که صبغه و جنبه های ایثارگری و حدود آن بسیار متنوع و فراگیر است. چنان که کسانی که نیاز دیگران را (علیرغم نیاز خود بدان) و آنها را در اولویت دریافت خدمت و کاری قرار دهند ایثارگر تلقی می شوند. آتش نشانی که جان خود را فدا میکند تا جان دیگران را نجات دهد ایثارگر است و همسایه ای که خوراک شب خود را (علیرغم نیاز) به همسایه ای دیگر (در کمال ادب و رازداری) تقدیم کند ایثارگر است، رانندهای که مسیری که حق اولویت با اوست به طرف مقابل واگذار کند و در سطح معابر تسهیل رفت و آمد را رقم میزند ایثارگر است و... از این دست.

تقلیلِ کار و اشتغال به امور اداری و استخدامی نیز یکی دیگر از انواع کاهش گرایی است. چنان که در اذهان بسیاری از آحاد جامعه، اشتغال مساوی با استخدام و آنهم استخدام دولتی است. بر اساس این نوع باور و نگرش به تعداد افراد نیازمند اشتغالِ جامعه، بایستی فرصت استخدام در دستگاههای دولتی تعبیه و ایجاد شود. امری محال و غیر قابل اجراع. متاسفانه در اذهان مستخدمین دولتی نیز نوع کاهش گرایی و تقلیل کار دیده می شود، بسیاری از کارکنان، ساعت زدن و حضور فیزیکی در محل کار را مد نظر قرار داده، برابر گزارشات و تحقیقات انجام شده اثربخشی و مفید بودن آنها در انجام امور مورد غفلت قرار گرفته و چندان بدان پایبند نیستند.

تقلیل برنامه های تلویزیونی و نیز هنری (از جمله سینما) به امور سرگرمی و پر کننده اوقات نیز نمونهای از کاهش گرایی و تقلیل وظایف اساسی و تاثیر گذار است. به جز برنامههای مربوط به اخبار، بخش عمدهای از زمان پخش محصولات پیش بینی شده نوعی تقلید ناپخته و وصله ناجوری از برنامههایی شبکهها و یا فیلمهای خارجی است که سنخیتی با فرهنگ و باورهای ملی و مذهبی نداشته و اصولا نوعی ترویج سبک های زندگی و تعاملی فرهنگی غیر بومی است. و...

دانشجویی به سطحی نازل و صرفا خواندن جزوی (چندین صفحه ای) و آنهم در شب امتحان و یا منتهی به امتحانات تقلیل یافته است. درخواستهای مکرر دانشجویان از مدرس و استاد مبنی بر ارائه جزوه به جای معرفی کتاب و نیز طرح مسائل حاشیه ای مبنی بر گرفتاری کاری، همسر و فرزند، بیماری و... همه و همه بیانگر کاهشگرایی و سطحی نگری به امور مهم و اساسی ما که اتفاقا سرنوشت ما بدان بستگی دارد است.

تقلیل روابط پایدار و پر عاطفه اجتماعی به سطحی بازاری و کم عمق چندانکه به سرنوشت مشترک یکدیگر بهاء نداده و در این راستا وقت گذاری مناسب نمیگذاریم. بعلاوه رفت و آمدهای خانوادگی را به سطح چشم و هم چشمی و در حد (لفاظیهای) سلام و علیک پایین آوردهایم نیز بیانگر تقلیل روابط اجتماعی و کاهش سرمایه اجتماعی است..

در مدیریت امور اداری، رهبری و هدایت خانواده نیز نشانههای کاهش گرایی بشدت نمایان است. مدیر اداره و کارخانه درحد تصمیم گیرندهای فردی و شخصی که به سرنوشت و حضور کارکنان بیتوجه است و امور را با فشار قدرت و زور قلم تهدید به پیش میبرد نیز نمونهای از این دست است. پدری که به جای ایجاد جوی همدلانه و مشارکت جویانه اعضای خانواده ی خود استفاده از تنبه (روانی، جسمی و یا اقتصادی و...) را راه حل همهی امور و مشکلات میداند، به وادی کاهش گرایی در غلتیده است.

جالب این که این بیماری در سایر اجتماعات از جمله روستاها به مدد الگوگیری و نیز رسوخ زندگی شهری به شدت در حال نزج و انتشار است. تقلیل سطح روابط پایدار، مستمر، بشدت عاطفی و غیر رسمی روستاییان به روابطی صوری و رسمی و کم عمق بیانگر این بیماری فلج کننده است. در زمانهایی نچندان گذشته، مشارکت آحاد اجتماع روستایی در کاشت محصول، داشت(آبیاری، وجین و...) و نیز برداشت (درو و...) بسیار چشمگیر و عمیق بود. سفره روستایی پهن بود و هر رهگذری بدون تکلف به این سفره ساده دعوت و جزء افتخارات صاحب سفره محسوب می شد تا رهگذر لقمه ای هر چند ناچیز تناول نماید. در زمان برداشت شیر و فرآورده های آن در محله ی مربوطه، صاحب و مالک آن گاها مسافتی طولانی می پیمود تا کام رهگذر و دروکننده ای را با دادن دوغ و یا مشتقات شیر دگرگون ساخته مایه مباهات خود و اجدادش (از جمله درخواست فاحته و آمرزش) را فراهم آورد. همسایه ها به منازل یکدیگر رفت و آمد داشته و در دادن قرض و گرفتن مایحتاج روزمره بدون تکلف یکدیگر را از عمق دل کمک کرده چنان که بیننده ی نا آشنا را گمان عضویت در یک خانواده متصور می شد، عمق ارتباط به حدی بود که دسترسی به اندوخته ی مادی و مایحتاج سالانه ی انبار شده و پسدون های یکدیگر را حتی بدون اجازه قبلی ممکن ساخته بود. و لیکن امروزه مشاهدات میدانی نتیجهای بر عکس را به نمایش گذاشته است. قفلهای چندگانه، پنهان سازی امور و محصولات، احساس تنهایی و رها کردن یکدیگر در تنگناهای و مشکلات کاری و نیز گرفتارهای جسمی و روحی، بهانه سازی و عدم اطلاع از حال و روز یکدیگر در روستایی چندین خانواری بیانگر تقلیل گرایی و کاهش سطح روابط اجتماعی و در نتیجه بیماری اجتماعی است.

به طور قطع شما (با هر سلیقه و هر سطح تحصیلات و نوع رشته) با شواهدی از این دست مواجه شده و خواهید شد. به نظر شما علل و عوامل عمده ی این کاهش و تقلیل چیست؟ راههای درمان و اصلاح کدامند؟ بدیهی است اظهار نظر شما کمک شایانی به شناسایی انواع و اقسام آن و نیز راههای احتمالی پیشگیری و درمان آن خواهد نمود.