انواع بازیها و نقش آنها در رشد شخصیت کودک

انواع بازی

اینکه کودک چگونه بازی می کند و چه نوع بازی می کند تا حد زیادی بستگی به سن او و حد تکامل او دارد.بازیها با توجه به محتوای آنها و تمایلات و گرایشهای کودک که نشأت گرفته از اوضاع و احوال درونی اوست و بر اساس نگرش و دیدگاهی که نظریه پردازان روان شناسی نسبت به کودک دارند به انواع مختلفی تقسیم می شوند.در بین بازیها، بازیهای تقلیدی، نمایشی، نمادی، و تخیلی به دلیل اهمیتی که در شناخت و بررسی وضعیت روحی، روانی و درمانی کودک دارند، و از آنجا که کودکان هم تمایل بیشتری به این بازیها دارند و وجوه اشتراک این بازیها که تشخیص آنها را قدری مشکل می سازند لذا اولویت را به بررسی و بیان این بازیها داده ایم.

بازیهای تقلیدی

غریزه تقلید یکی از غرایز نیرومند و ریشه دار در انسان است. به برکت وجود همین غریزه است که کودک بسیاری از رسوم زندگی، آداب معاشرت، غذا خوردن، لباس پوشیدن، طرز تکلم، ادای کلمات و جمله ها را از پدر و مادر و سایر معاشران فرا می گیرد و به کار می بندد. انسان در تمام طول عمر کم و بیش از دیگران تقلید می کند اما در سنین بین یک سالگی تا پنج سالگی بیشتر از این قوه استفاده می کند.(1) کودکان ابتدا تقلید را از پدر و مادر خود شروع می کنند، به این ترتیب که اکثر فعالیتهای والدین خود را در خانه تقلید می کنند. پسران کارها و مشاغلی را تقلید می کنند که بیشتر مربوط به مردان است و دختران علاقه مندند که فعالیتهای مربوط به مادران را تکرار کنند. مثلاً پسرها دوست دارند که نقش بنا، دست فروش، مغازه دار، راننده، پزشک، خلبان، پلیس و... را بازی کنند در حالی که دخترها ذوق فراوان دارند که در نقش مادر و پرستار کارهایی از قبیل تمیز کردن خانه، آشپزی، شستشو و اطو زدن لباسها و غیره را به صورت بازی انجام دهند.(2) بازیهای تقلیدی نقش مهمی در رشد کودکان دارند. کودکان به فرصتهایی نیاز دارند تا خود را مثل زرگترهایی که می شناسند بیارایند و همچون آنها عمل کنند. از جمله وسایلی که امکان چنین بازیهایی را فراهم می کند چیزهایی نظیر لوازم خانه داری، عروسکها، پارچه های مخصوص خیاطی، ظرفها، قطعات گوناگون و مکعبها، انواع ماشینها، هواپیما، قایق، تانک، تفنگ، میز و صندلی کوچک که به کودک کمک می کنند با فرو رفتن در نقش بزرگسالان دنیای واقعی پیرامون خود را تجربه کند و برای زندگی در آن آماده شود. این گونه بازیها از سه سالگی به بعد مورد توجه کودکان هستند و کودک بسیاری از مسایل عاطفی و اجتماعی را به وسیله آنها می آموزد.(3)

بازیهای نمایشی

کودکان نه تنها به تقلید فعالیتهای بزرگسالان می پردازند بلکه همچنین مشتاقانه علاقه دارند که مانند آنها لباس بپوشند و مانند آنها گفتگو کنند.اولین بازیهای نمایشی کودک در خانه انجام می شود و آن موقعی است که مثلاً دختر کفشهای مادرش را می پوشد و یا پسر به تقلید از پدر روزنامه می خواند و یا تلفنی با مخاطبهای فرضی به مکالمه می پردازد و نقش آنها را به نمایش می گذارد.(4) اگر چه بازیهای تقلیدی و نمایشی با هم مشترکند و در حقیقت بازی نمایشی خود نوعی از بازی تقلیدی است، اما نکته ظریف اینجاست که در بازی تقلیدی کودک سعی به تقلید نقش دارد، در حالی که در بازی نمایشی کودک علاوه بر تقلید نقش، انتظار خود از آن نقش را بیان می دارد. به طور مثال هر گاه کودک دارای پدری سختگیر و مستبد باشد، در بازی تقلیدی خود سختگیر و مستبد می شود اما در بازی نمایشی انتظار محبت و همدردی پدر با فرزند را منعکس می کند.(5) بازیهای نمایشی، به تواناییها برای فرار از محدودیتهایی که واقعیت به او تحمیل می کند، می افزاید. این بازیها او را قادر می سازد که آرزوهای خود را جامه عمل بپوشاند و به او فرصت می دهد تا خود را از شر بدخلقی ها برهاند و بر موقعیتهایی که در زندگی واقعی او را آزار می دهند فایق آید. کودک هر چه سرخورده تر باشد بیشتر به بازیهای نمایشی رو می آورد. کودکی که انطباق اجتماعی ضعیفی دارد بیشتر از کودکی که انطباق صحیح و کافی دارد به بازیهای نمایشی می پردازد.مطالعه بر روی بازیهای کودکان در مهد کودک، نشان داده است که کودکانی که بیشترین وقت را صرف بازیهای قاعده دار می کنند کمترین میزان نگرانی و دلشوره را دارند در حالی که کودکانی که دچار نگرانی هستند وقت بیشتری را صرف بازیهای نمایشی می کنند.(6) بازی نمایشی به کودک فرصت می دهد تا شخصیت درونی خویش را بیرون بریزد و یا به عبارت دیگر به آشکارسازی شخصیت خود همت گمارد. در واقع مهمترین بازی که در آن احساسات، نیازها و عواطف کودکان می تواند بروز و ظهور کند بازی نمایشی است.(7)

موضوعات عادی بازیهای نمایشی و تخیلی کودکان خردسال عبارتند از:

1 الگوهای خانگی از جمله میهمان بازی، آشپزی، مواظبت از بچه ها و ایفای نقش پدر و مادر

2 تقلید از حیوانات که می خزند و می پرند

3 مراقبت از بیماران و تقلید نقش دکتر و پرستار

4 فروشگاه بازی کردن

5 سفر کردن و سایر فعالیتها مربوط به حمل و نقل مانند راندن اتومبیل، قطار، هواپیما و کشتی

6 ایفای نقش پلیس و به طور کلی بازی با اسلحه

7 بازی آتش نشانی

8 کشتن و کشته شدن

9 مهمانی دادن و عروسی کردن

10 ایفای نقش قهرمانان افسانه ای.(8)

بازیهای نمادی (سمبولیک)

بازیهای نمادی که نقطه اوج بازیهای کودکانه است از حدود یک و نیم یا دو سالگی آغاز می شود و در پنج و شش سالگی به کمال خود می رسد و تا هشت و نه سالگی نیز ادامه می یابد. در واقع بازی نمادی زمانی آغاز می شود که کودک نیز به تدریج زبان می گشاید و توانایی کاربرد علایم و نمادهای زبان را دارد.(9)

بازیهای نمادی با تقلیدی و نمایشی متفاوت است، در بازیهای تقلیدی و نمایشی کودک با استفاده از وسایل موجود به برون فکنی یا درون فکنی امیال و خواسته های خود می پردازد و از این طریق به لذتی درونی و برونی دست یافته و خود را از قید تنشها رها می سازد. در هر دوی این بازیها (تقلیدی و نمایشی) کودک سعی دارد تا به اشیا و وسایل واقعی موجود در محیط خود دست یافته و با آن وسایل به بازی مبادرت ورزد، اما در بسیاری از اوقات محدودیتها مانع دستیابی کودک به ابزار و وسایلی است که در بازی به آنها نیاز دارد.(10) در این مرحله است که کودک برای حل مشکل خود به بازیهای نمادی رو می آورد، عناصر جدیدی وارد بازی کودکان می شوند. واقعیتها تغییر شکل می یابند. اشیایی که وجود ندارند به وسیله اشیای دیگر نمایش داده می شوند. مثلاً تکه چوبی را اسب خود می داند، قوطی کبریت را در دست می گیرد و آن را ماشین خود می داند و شروع به استارت زدن، بوق زدن، ترمز گرفتن، عقب و جلو رفتن و پارک کردن می کند یا قاشق چایخوری را به عنوان هواپیما در فضا حرکت می دهد، بعد آن را در فرودگاه به زمین می نشاند. در این بازیها شی ء مورد استفاده به عنوان نماینده و نمادی (سمبولی) از شی ء اصلی در نزد کودک تلقی می شود.(11) در این طور مواقع کمک تخیل بسیار قابل ملاحظه است و کودک، برای اینکه تخیلش بتواند خوب کار کند، به اشیا و مواد بسیاری نیاز دارد، اما در این میان چیزهایی را که می شناسد و از آنها دانش مختصری دارد محدودند. نیروی تخیل به کمک کودک می شتابد تا او نشانه ها را بسازد، نشانه هایی که جانشین اشیا، حیوانات و اشخاص واقعی می شوند. در حقیقت می توان گفت که نشانه ها عبارتند از تصوراتی که کودک از دنیای درون و برون خود اخذ کرده است و تخیل این خاصیت را دارد که آن تصورات را رشد و گسترش می دهد. در اینجاست که ارزش و اهمیت اسباب بازی ها روشن می گردد، زیرا تنوع و گستردگی آنها کمک می کند تا کودک بتواند به توسعه هر چه بیشتر نشانه ها و در نتیجه به تصورات خود نایل آید.

برخی معتقدند که این نشانه ها در واقع زبان فردی کودک است که وی می تواند با آنها احساسات درونی خود را آشکار سازد.(12) مثلاً اگر کودکی تنبیه شده باشد، ممکن است عروسک خود را کتک بزند و یا با خرس کوچولوی خود اوقات تلخی کند و یا کودکی که دارویی را با اکره نوشیده بود و به این خاطر کارش به مشاجره با مادرش کشیده بود، به طور نمادی دارو را به عروسکش می خوراند و در باره مزایای دارو با عروسک سخن می گوید. این گونه بازیها را برخی بازی جبرانی می نامند. متخصصین بازی درمانی، متخصصینی که بر روی کودکانی که دارای ناراحتیهای عاطفی هستند کار می کنند، در اتاق بازی درمانی از وسایلی مانند عروسکها، و خانواده های عروسکی استفاده می کنند زیرا کودکان ممکن است نتوانند احساسات خود را به وسیله کلمات منتقل کنند.(13) کودکان از طریق بازی با اسباب بازیها احساسات و ناکامیهای خود را نشان می دهند، اسباب بازیها در واقع کلمات کودکان هستند و حالت نمادی دارند که روان درمانگر می تواند اوضاع و احوال درونی را تفسیر نماید.

بازیهای تخیلی

تخیل به آن گونه فعالیت عالی ذهن گفته می شود که اشیاء یا حوادثی را در ذهن خلق می کند بدون اینکه مستقیما از داده های حسی استفاده کند.به عبارت دیگر، ذهن هنگام تخیل، روابط تازه ای را ایجاد می کند و آنها را به شکلهایی در می آورد که قبلاً آنها را تجربه نکرده است(14). کودک آنچنان دارای تخیلی قوی است که می تواند جریان آب باریکی را به صورت رودخانه بزرگی تخیل کند و کوپه کوچکی خاک را، تپه ای فرض نماید. کودک مانند یک اتومبیل حرکت می کند و دور می زند. خویشتن را به منزله راننده و بدن خود را به مثابه اتومبیل به کار می اندازد. تخیل کودک اسباب بازی ها را بزرگ می کند و مواد بازی را تغییر می دهد تا به این ترتیب، کودک بتواند در عالم خیال وارد گشته موجودات خیالی را واقعی فرض کند و از بازی خود لذت ببرد. هر چند کودک ذهن فعال و  قوی دارد، با این حال اسباب بازی ها در نظر او مواد واقعی هستند و او هر دو قلمرو واقع و خیال را نیک می شناسد. در انواع بازیهای تخیلی، این پرتو تخیل است که اسباب بازی ها و مواد را جان می بخشد و هنگامی که خلق و خوی طفل دگرگون می شود، اسباب بازی ها ممکن است در نظر او تغییر کنند، مثلاً جریان باریکی از آب صورت خندق بگیرد، یا تکه چوبی که قایق بود به خیال او جزیره ای جلوه کند. برای کودک بسیار آسان است که صندوقخانه کوچکی، گاهی محل اختفای دزد، و زمانی محل تاجگذاری پادشاه باشد.(15) این بازیها در سن یک و نیم سالگی آشکار می شود ولی معمولاً در سه سالگی آغاز می شود و در طی چند سال غنی تر و پیچیده تر می شود و گسترش می یابد. تحقق این مرحله مستلزم گذراندن مطلوب در مراحل قبلی است.

در این بازیها کودک در ابتدا برای تظاهر به نوشیدن، یک فنجان خالی را به کار می برد، در مرحله بعد این عمل را با یک برگ که به شکل فنجان در آمد، و یا با کف دست خود که آن را گود کرده است و بین آنها و شی ء واقعی شباهت ظاهری وجود دارد انجام می دهد، در مرحله بعدی از اشیای مناسبی استفاده می کند که شباهتی به شی ء واقعی ندارد و سرانجام به مرحله ای می رسد که اصولاً بدون استفاده از اشیا و با حرکات نمایشی صامت این کار را انجام می دهد. این مراحل، میزان «فاصله گرفتن» تدریجی کودک از اشیای واقعی و افزایش مهارت وی در نمادسازی را نشان می دهند.(16) تفاوت این نوع از بازیها با بازیهای نمادی آن است که در بازیهای تقلیدی و نمایشی و حتی نمادی کودک از آنچه دیده و تجربه کرده الگوبرداری می کند در حالی که در بازیهای تخیلی کودک با استفاده از تجربه های گذشته خود، رویدادی جدید که در سابق برخورد چندانی با آن نداشته است به وجود می آورد. با استفاده از بازیهای نمادی، کودک کبوتر اندیشه را به دوردستها پرواز می دهد. با نیروی تخیل خود اشیا و موجودات مورد علاقه را حاضر کرده در آنها تغییراتی می دهد تا مناسب بازی او گردند، و آن گاه با اسباب بازیهای نمادی خود آنها را فعال می کند. کودک با استفاده از نیروی تخیل خود موجودات یا اشیایی را که باعث زحمت و آزار او هستند بدون ترس از گزند آنها و با رضایت خاطر حاضر می نماید و آن گاه با اسباب بازی های نمادی خود آنها را هلاک می سازد یا از آنها انتقام خواهی کرده و آنها را تنبیه می کند.(17) رشد تخیل باید هدف اصلی آموزش و پرورش کودک باشد. همه مخترعان، نویسندگان، نقاشان و موسیقی دانان مسلما دارای تخیلی قوی بوده اند. بازی کودکان می تواند برای رشد تخیلی فوق العاده مفید واقع شود و تخیل نیز به نوبه خود فرصتهای ثمربخشی را برای یادگیری و شناسایی کودکان از جهان فراهم می آورد.(18)

وسایل و لوازمی که به کودکان در بازیهای تخیلی کمک می کند:

فعالیتهایی مانند خانه بازی، بازی در نقش پدر و مادر، آشپزی، خرید و فروش و شکار از اشکال متداول بازیهای تخیلی می باشند که برای این بازیها هر چه وسایل بازی بیشتر باشد کودکان بهتر می توانند بازیهای تخیلی را انجام بدهند. وسایلی که برای این منظور به کار می رود لازم نیست نو و یا دقیق دوخته شده باشد. اگر این وسایل ناقص باشند کودک با کمک تخیل خویش آنها را تکمیل می کند.

وسایل لازم برای بازیهای تخیلی

1 لباسهای زنانه

2 لباسهای مردانه

3 تلفن اسباب بازی یا چیزی شبیه آن که کودک را تشویق به صبحت کردن کند

4 انواع عروسکها و خانواده عروسکی

5 بطری شیر نوزاد

6 زنگ اخبار که برای ورود استفاده می شود

7 شیلنگ پلاستیکی به طول دو یا سه متر

8 جعبه های محکم که کودکان از آنها به عنوان تاقچه، صندلی، میز، ماشین، ترن، قایق و هواپیما استفاده می کنند.

9 ملافه، پتو، رومیزی، روتختی کهنه که دیگر مورد استفاده قرار نگیرد.

10 کلاه مأمور آتش نشانی، کلاه افسر پلیس، روپوش سفید و لوازم پزشکی و...(19)

منابع:

1 مطهری، محمدرضا، شرحی بر جلوه های رفتاری امام خمینی با کودکان و نوجوانان، ص45.

2 قاضی، قاسم، سه گفتار و یک آزمون، ص52.

3 شهرآرای، مهرناز، راهنمای انتخاب اسباب بازی، ص8.

4 بازرسان سلطنتی انگلستان، آموزش و پرورش پیش دبستانی و دبستانی، ص197.

5 مهجور، سیامک رضا، روان شناسی بازی، ص256.

6 هارلوک الیزابت، بازی (ترجمه وحید روان دوست)، ص30.

7 بازرسان سلطنتی انگلستان، آموزش و پرورش پیش دبستانی و دبستانی، ص198.

8 هارلوک الیزابت، بازی (ترجمه وحید روان دوست)، ص34.

9 توفیق، زینت، چهار مقاله در باره کودکان، ص43.

10 مهجور، سیامک رضا، روان شناسی بازی، ص257.

11 احمدوند، محمدعلی، روان شناسی بازی، ص62.

12 بازرسان سلطنتی انگلستان، آموزش و پرورش پیش دبستانی و دبستانی، ص202.

13 سینگر دورتی جی رونسن تریسی. آ، مقدمه ای بر پیاژه کودک چگونه فکر می کند، ص61 60.

14 شعاری نژاد، علی اکبر، روان شناسی رشد، ص212.

15 قاضی، قاسم، سه گفتار و یک آزمون، ص57.

16 نویسندگان و مؤلفان کشورهای جهان، نگاهی به آموزش و پرورش پیش از دبستان در جهان امروز (ج1)، ص42 41.

17 مهجور، سیامک رضا، روان شناسی بازی، ص260.

18 قاضی، قاسم، سه گفتار و یک آزمون، ص58 57.

19 واثقی، مینو، آموزش ضمن بازی، ص15 14.