بهبود وضعیت کودکان استثنایی با موسیقی

روش غیر فعال شامل شنیدن موسیقی است که بیمار با گوش دادن موسیقی‌ای که در حال نواخته شدن است، مورد درمان قرار می‌گیرد. در این روش بیشترین تأثیر عملکرد در جهت برانگیختن و تأثیر واکنش‌های عاطفی و ذهنی است. در حالی‌که در روش موسیقی درمانی فعال که نواختن، خواندن و حرکات موزون اساس کار است، واکنش‌های مختلف عاطفی، ذهنی، جسمی و حرکتی، تحریک و برانگیخته می‌شوند.

برنامه‌ها و روش‌های موسیقی درمانی متنوع و متناسب با نیاز افراد، تنظیم و تدارک دیده می‌شوند. محورهای اصلی برنامه‌های موسیقی درمانی، شامل شنیدن موسیقی متناسب و آرام بخش و نواختن موسیقی در گروه‌های منظم و یا انفرادی، خواندن آوازها، ترانه‌های فردی و یا گروهی می‌باشد.

این نگاه به اثبات رسیده که انجام و ارائه روش درمانی توسط هر فردی جایز نیست. «موسیقی درمانگر»ها افرادی متخصص هستند که در زمینه‌های مختلف موسیقی و شاخه‌های درمانی، آموزش دیده‌اند. لذا به اساس بیماری‌ها، درمان‌های مختلف آن‌ها، روانشناسی موسیقی و... آشنا هستند و شایستگی فردی و تخصصی لازم را در این زمینه دارا می‌باشند.

همان‌طور که می‌دانید موسیقی انواع مختلف دارد، برخی آرام و برخی تند هستند. در هر حال تأثیر موسیقی‌های مختلف بر ذهن و سلامت انسان متفاوت است. برخی از انواع موسیقی نه تنها نقش بهبوددهنده ندارند بلکه معمولا برای کارکردهای مختلف مغز و روح انسان نیز مضر به شمار می‌روند و در صورت تداوم به گوش دادن یا نواختن آن‌ها مشکلاتی را برای فرد به وجود خواهند آورد. در فرآیند درمان با موسیقی‌ای از موسیقی استفاده می‌شود که القاء آرامش و نشاط ذهنی را به همراه داشته باشد و باعث تجدید قوا و بهبود کارکردهای مغز شود. این دسته از موسیقی‌ها با ایجاد تأثیرات مختلف از جمله تقویت اراده و روحیه بیماران فرآیند درمان را سرعت می‌بخشند.

طیف وسیعی از بیماری‌ها در طی فرآیند درمان بهبود پیدا کرده‌اند. این بیماری‌ها طبقاتی متفاوت با عللی مختلف را در بر می‌گیرند. به طور کلی عمدتا بیماری‌هایی که به نحوی با مسائل روانی‌ای که فرد در ارتباط هستند یا حالات روانی می‌تواند نقش مؤثری در بهبود آن‌ها داشته باشد، در پاسخ مثبت به موسیقی درمانی شناخته شده هستند. همچنین بیماری‌های جسمی که منشأ روانی دارند با این روش بهبود پیدا می‌کنند.

در واقع موسیقی‌درمانی رشته‌ای علمی است که متخصصین آن سال‌ها تحصیل می‌کنند و مدارج عالی و دانشگاهی دارند و شیوه‌ها و روش‌های گوناگون درمانی را می‌آموزند و به کار می‌برند. در برخی از بیمارستان‌های کشورهای پیشرفته، متخصصینی در زمینه موسیقی‌ درمانی مشغول به کار هستند و با بیماران ارتباط برقرار می‌کنند. هر چند این موارد تا حدودی اهمیت این رشته را روشن می‌سازد اما توانایی آن زمانی آشکار می‌شود که از نزدیک ببینیم چگونه یک نوجوان فلج مغزی که در کنترل حرکات خود مشکل دارد در نخستین جلسه موسیقی‌ درمانی با شنیدن موسیقی شروع به تکان‌دادن دست‌های خود می‌کند و از ذوق و شادمانی می‌خندد و در پی آن انگیزه و میل به تکرار بیشتر حرکات که هدف درمان است، برانگیخته می‌شود. در مواردی موسیقی تنها ابزار و وسیله ارتباط فعال کودک با محیط است مثلا موسیقی تنها کانال ارتباط آرامش‌بخش یک کودک مبتلا به اوتیسم با محیط است او ساعت‌ها ضبط صوت را در آغوش می‌گیرد و آهنگ‌های مورد علاقه خود را گوش می‌کند و بدین ترتیب پرخاشگری و هیجاناتش از بین رفته و با محیط اطراف خود مهربان می‌شود.

از برنامه‌های موسیقی‌درمانی برای سازگاری اجتماعی، ثبات عاطفی، کنترل شخصی، افزایش تمرکز، انگیزش، احساس ارزش شخصیتی، تقویت هماهنگی ماهیچه‌ها و تقویت مهارت‌های خودیاری استفاده می‌شود و تنظیم برنامه‌ها به گونه‌ای است که به تقویت رفتار مطلوب کودکان می‌انجامد. کودکان استثنایی برحسب نوع نقیصه حسی و حرکتی از فعالیت‌های متنوع موسیقی‌ درمانی استفاده می‌کنند. آوازخواندن، نواختن فردی و گروهی، شنیدن و انجام حرکات موزیکال، از جمله برنامه‌های جلسات موسیقی درمانی آن‌ها می‌باشد.

موسیقی‌درمانی برای گروه‌های مختلف درمان‌جویان موثر شناخته شده است. تحقیقات انجام شده نشان داده است که موسیقی درمانگرها بر سنین مختلف افراد، از کودک تا سالخورده موثر بوده و مراجعین آن‌ها شامل افراد مختلف از جمله افرادی با بیماری‌های روانی و اختلالات رفتاری، معلولین جسمی و حرکتی، نابینایان، ناشنوایان، افرادی با معلولیت‌های ذهنی و... می‌باشند.علت گرایش و علاقه مردم به موسیقی به خاطر طبیعت و فطرت آدمی است. در ساختمان عصبی انسان به طور فطری سه تمایل مهم برای گرایش به دنیای موزون اصوات و موسیقی وجود دارد:

▪ شنیدن،

▪ خواندن

▪ حرکت کردن.

برای آموزش موسیقی به کودکان استثنایی به دو نکته اساسی باید توجه کرد:

▪ توان هوشی و شرایط ذهنی کودک

▪ محدودیت‌های حسی و حرکتی آن‌ها

در آموزش موسیقی به کودکان استثنایی بهتر است از سازهایی استفاده کنیم که نواختن آن برای کودکان ساده‌تر باشد و آن‌ها را جذب کند. سازهای ارف معمولا مناسب‌ترین ساز برای آموزش کودکان استثنایی هستند. این سازها با صداهای متنوع و در اندازه های مختلف وجود دارند و بهتر است ترانه‌هایی که انتخاب می‌شوند زیبا، محرک، قابل فهم و پیرامون مسایل ملموس و زیبایی‌های دنیای کودکی باشند تا به‌خاطرسپاری آن‌ها برای کودک راحتتر گردد.

نوع برنامه‌ها و فعالیت‌های موسیقی درمانی به نوع ناراحتی، نقیصه و مشکل بیمار با کودک بستگی دارد. برای مثال در کودکانی که دچار مشکل حرکتی هستند، برنامه‌های ریتمیک که به کنترل حرکتی آن‌ها کمک می‌کند بیشتر مدنظر قرار می‌گیرد. حال اگر مشکل حرکتی با انقباض و گرفتگی عضلانی همراه باشد، ریتم‌ها و موسیقی ملایم انتخاب می‌شود و بدین ترتیب کنترل حرکتی تقویت می‌گردد. همچنین کودکانی که روان‌ترند به برنامه‌های موزیکالی احتیاج دارند که خاصیت برون‌فکنی داشته و هیجان‌ها را بیشتر تخلیه کند. معمولا جلسات موسیقی درمانی از گروه‌های کوچک تشکیل می‌شود و شرایط شرکت‌کنندگان هر چه همسان‌تر باشد، دارای اهداف و برنامه‌های مشترک بیشتر خواهند بود و این مساله به هماهنگی و تقویت بیشتر گروه کمک می‌کند.

البته می‌توان کودکانی با توانایی‌های مختلف را در یک طبقه موسیقی درمانی قرار داد اما مهم این است که از نظر بهره هوشی فاصله زیادی با یکدیگر نداشته باشند تا در انجام تمرین‌ها و برنامه‌ها هماهنگی بیشتری ایجاد شود. طول دوره و مدت زمان جلسات بستگی به اهداف درمانی مورد نظر و مشکلات فرد دارد. تعداد جلسات درمانی گاهی هر روز و گاهی هفته‌ای چند جلسه است و مدت زمان هر جلسه به مقتضای حال و هوای هر درمانجو متفاوت است. به طور کلی فعالیت‌های موسیقی‌درمانی بر پایه چند محور کلی است که عبارت از موارد زیر هستند:

خواندن:

وقتی کودکان با هم می‌خوانند، مملو از شور و توانایی یکپارچه می‌شوند. ترانه‌ها تصور آن‌ها را به گونه‌ای فعال و سوزنده می‌سازد و بدیهی است انتخاب اشعاری که تصورات و برداشت‌های مثبت از محیط و پدیده‌ها را به کودک منتقل می‌سازد، اهمیت ویژه‌ای دارد. ریتم و آهنگ ترانه‌ها در کودکانی که اندکی نگران ناتوانی و ارتباط خود با محیط هستند، موفقیت و توانایی ایجاد می‌کند و کودک منزوی را فعال می‌سازد.

در جلسات موسیقی‌ درمانی از «خواندن» استفاده‌های فراوانی می‌شود و برنامه‌های متنوعی به شکل تک‌خوانی و گروه‌خوانی طراحی می‌شود. در موسیقی ‌درمانی برای کودکان، اشعاری و آهنگ‌هایی انتخاب می‌شود که کودک بتواند آن‌ها را حفظ کند.

ساخت آهنگ:

منظور از ساختن آهنگ در جلسات موسیقی ‌درمانی، خلق آهنگ با ویژگی‌های دقیق موسیقی نیست بلکه ایجاد یک ریتم ساده یا خواندن شعر و آهنگ در شکل و حالتی خاص است. یکی از ویژگی‌های مهم سازهایی که در موسیقی ‌درمانی به کار می‌روند مانند سازهای ارف نواختن ساده آن‌هاست، به طوری که با انتخاب تیغه‌های محدودی از آن‌ها می‌توان آهنگ ساده و یا ریتم تازه‌ای را به راحتی ساخت.

بنابراین مهم این است که افراد ساختن را تجربه کنند و فعالیت مثبت و موثر خود را در ایجاد اشکالی ساده از فعالیت‌های موسیقی ببینند. این تجربه احساس توانایی و اعتماد آن‌ها را نسبت به خود بالا می‌برد و ترس و نگرانی آن‌ها را از فعالیت‌های شخصی و ارتباط با وسایل و ابزار موسیقی که نشانه و نماینده‌ای از مسایل مختلف محیطی است کاهش می‌دهد.

▪ گوش‌ دادن به موسیقی:

شنیدن موسیقی از زمره برنامه‌های موسیقی‌درمانی است. ذهن با گوش‌ دادن، در دنیای اصوات و ملودی‌ها قرار می‌گیرد و موضوعی برای توجه و تمرکز پیدا می‌کند. با شنیدن آهنگ‌ها، احساس‌های گوناگون را به راحتی می‌توان به وجود آورد که چنین تجربه‌های وسیعی، با نواختن سازها (به دلیل محدودیت) به دست نمی‌آید. شنیدن، افراد را در یک تجربه مشترک سهیم می‌سازد زیرا توجهی که در گوش‌دادن گروهی به وجود می‌آید و در تنهایی ایجاد نمی‌شود. گوش‌دادن به موسیقی در بروز احساسات کودکان و برون‌فکنی تصورات آن‌ها بسیار موثر است علاوه بر آن، تقویت گوش از راه شنیدن، دقت کودکان را به محرک‌های شنوایی افزایش می‌دهد.

▪ حرکات موزیکال:

حرکات موزیکال دامنه وسیعی از فعالیت‌های موسیقی ‌درمانی را تشکیل می‌دهد چرا که این حرکات خود، ترجمه‌ احساس‌های درونی هستند و نیروهای نامرئی ایجاد می‌کنند؛ احساس‌هایی که نمی‌توان آن‌را با بیان بدون واسطه توصیف کرد. حرکات به روح و احساس ما متصل هستند و شیوه‌هایی از تفکر و اندیشه به حساب می‌آیند.

هر حرکتی می‌تواند گویای نوعی احساس باشد در ضمن باید به این نکته توجه نمود که در واقع مشارکت در حرکات موجب فعال‌کردن انرژی می‌شود نه کیفیت حرکات. پس بهتر است که حرکات، ساده و انعطاف‌پذیر باشند و هر چه بیشتر حرکات تناسب بیشتری با موسیقی داشته باشند، انرژی بیشتری نیز برای استفاده دستگاه‌ها از بدن آزاد خواهد شد.

منابع و ماخذ:

1- عنوان مبانی نظری آزمون‌های روانی - مولف / مترجم: راوید مگتوسون؛ ترجمه محمد نقی براهنی

2- عنوان مسائل روان‌شناسی جمعی و روان‌شناسی اجتماعی - مولف / مترجم: ژرژ گورویچ... (و دیگران)؛ ترجمه علی محمد کاردان

3 - عنوان نظریه‌ها در روان‌شناسی اجتماعی - مولف / مترجم: مورتون دوچ، روبرت م. کراوس؛ ترجمه مرتضی کتبی