شلایر ماخر و طبیعت گرایی دینی

از نظر او تنفر از دین بدان جهت است که آن را ترس از موجود سرمدی و تکیه بر جهان دیگر می‏دانند؛ حال آنکه دین را باید در احساس‏ها و روحیاتی جست که در همه گفتارها و کردارهای نجیبانه انسانهای مُلهَم به الهام الهی یافت می‏شود. وی تفکیک بین طبیعت و جهان مافوق طبیعت را غیر دینی معرفی می‏کند.

به گمان او، وحدت موضوع و متعلق در دین، مابعد الطبیعه و اخلاق، سبب بروز ناهنجاری‏های بسیاری ازجمله تجاوز اخلاق و مابعد الطبیعه به دین و پنهان شدن عناصر دینی در این دو رشته شده است.

گوهر دین به گمان او، نه همچون مابعد الطبیعه، فکر و تبیین عالم است و نه همچون اخلاق، عمل و پیشرفت و کمال جهان با انتخاب آزادانه انسان به شمار می‏رود؛ بلکه گوهر دین، شهود و احساس است. خواسته دین، این است که به سرشت و قلمرو دین، از تفکر نظری و روش علمی دور می‏ماند. شهود جهان، برترین و عام‏ترین تنسیق دین است. بدین ترتیب، دین عبارت است از اینکه بپذیریم هر امر شخصی، بخشی از کل عالم و هر پدیده کرانمند، نمودی از بی‌کران است و اینکه پدیده‏های جهان را فعل یک خدا بدانیم. شهود همواره شخصی و بی‏واسطه است و هرکسی که دین دارد، باید آگاه باشد که دین او فقط بخشی از کل است و دیدگاه‏های دیگری وجود دارد که به اندازه دیدگاه او متدینانه است. بر این اساس، چهره خشن دین به چهره‏ای با تسامح و جذّاب تبدیل می‏شود. احساسهای دینی باید همچون موسیقی مقدسی، هر عمل انسانی را همراهی کنند. ما هر چیزی را باید همراه دین نه به خاطر دین انجام دهیم. (1)‏

از نظر شلایر ماخر، خدا چیزی جز گونه‏ای خاص از شهود جهان نمی‏تواند باشد و بقیه شهودهای دینی از آن و از یکدیگر مستقل هستند. وی این عقیده را که دین بدون خدا محقق نمی‏شود، نادرست می‏داند و تعریف خدا به‌ نبوغ انسانیت را که از سوی انسان شناسی رومانتیک‏ها مطرح شده، نمی‏پذیرد؛ زیرا انسان همه چیز نیست؛ بلکه جزئی از جهان است؛ درحالی که خدا، روح جهان است که با آزادی و آگاهی، جهان را اداره می‏کند. وی دین را از این تلقّی، از خدا نیز بی‏نیاز می‏داند و تصریح می‏کند که دینِ بدون خدا از دین دارای خدا نیز بهتر است. ‏شلایر ماخر به ضرورت و اجتناب ناپذیری فراوانی ادیان قائل است، زیرا هیچ‌کس به تنهایی نمی‏تواند درارای کل دین باشد؛ چون انسان، متناهی و دین، نامتناهی است؛ پس دین با تجلیات گوناگونش به طور نسبی بین همه انسانها تقسیم می‏شود.‏

‏پی ‏نوشت:

1- «انتظارات بشر از دین»، خسروپناه، عبدالحسین، 1382، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.‏