معماری اشکال خالص

در طرح معماری مسجدامام،همچون هرطرح معماری دیگر،مکان روزنه هاوگشایش آنهابسیار اهمیت دارد.می دانیم که معماران با بازکردن پنجره ای بین دوفضای بسته،یابین فضای بازیا فضای بسته،وحتی میان دوفضای باز،چشمی به مخاطب می دهندتا ازطریق آن منظره ای را آن گونه که معمار می خواهدببیندحساسیت معمارمسجدامام نسبت به این مسئله رادرفضای وردی روزنه ای که از آن به ایوان شمالی مسجدوسپس به حیاط وجبهه جنوبی حیاط گشوده است می توان دریافت وبه تبع آن می توان در قسمتهای دیگرطرح نیزنسبت به تنظیم چشم اندازهاکنجکاوی کرد.درایوان شمالی معماردهانه ایوان رابه اندازه ای گرفته است که اگردرراس پنج ضلعی غیرمنظم قاعده این فضابایستیم ایوان اصلی جبهه قبله ودوقوس مجاورآنراکه ترکیبی خوش آیند داردمشاهده می کنیم.همچنین اگر درهمین ایوان،درمحل برخوردمحورقبله ساختمان ومحورمیدان بایستیم دهانه ایوان رادراندازه خواهیم یافت نمای جبهه قبله رابصورت کامل قاب می کند.این زاویه کمتر از 60 درجه است بنا براین مشاهده نمای قبله که باترکیب خواصش وبا مناره گنبدش می تواند محرابی بزرگ برای حیاط قلمداد شودبه راحتی صورت می پذیرد.درگنبدخانه فرعی مسجد،انسان می تواندباایستادن درمرکزگنبدخانه وتوجه به سمت حیاط نمای نمای جبهه مخالف رابه صورت کامل ببیند.درایوان جبهه قبله بااسیتادن درعمیق ترین نقطه این ایوان می توان نمای شمالی حیاط رابه تمام وکمال مشاهده کرد.چنانچه درمرکزاین ایوان بایستیم می توان علاوه برنمای شمالی،قوسهای ایوانهای شرقی وغربی وحتی نیمی ازدرگاه وردی گنبدخانه رانیزدرچشم اندازخود بیابیم.

پوسته نقش و رنگ

بدون شک مهم ترین مبحث درموردمسجدامام اصفهان به پوسته منقوش ورنگین آن اختصاص می یابد؛زیااگرچه در انتظام فضایی مسجد،درطراح نماهاوگفتگوی مسجدومیدان می توان نکات آموزنده بسیاری یافت ولی بالاخره آنچه که بیشتر ازهرچیزدیگرمخاطب رادرمسجدتحت تاثیرقرارمی دهدفضای دل انگیزی است که به واسطه نقش ورنگ بدست آمده است.تمهیدات معمارطراح دراین بنا نیزحاوی دریهای آموزنده است.درابتدابایدتوجه کردکه پوسته رنگین به کاررفته دربنا بسیاروسیع است.کاشی پوشش گنبداصلی به تنهایی سطحی بیشترازیک هزارمترمربع دارد.حیاط مسجدسطح کاشیکاری در حدودچهارهزارمترمربع دارد.که این هردوازشجاعت وتهورمعماردرطراحی وبهره گیری ازرنگ دربناحکایت دارد.معماردرهنگام انتخاب سطوح رنگی،فضاهای درونی یعنی جبهه های حیاط،فضاهای بسته ونیمه بازوهمینطورایوان وردی رااز کاشی می گیردوحجمهای پشت بامهاودیوارهای خارجی بنارا از آجر انتخاب می کندودراین قسمتهای اخیرالذکرفقط دربعضی موارد محدودازکاشی یاترکیب کاشی وآجراستفاده می کندباچنین انتخابی طراح اصل درون گرایی راباقدرت وقوت بیشتری تاکیدمی کند.همچنین بارنگین گرفتن گنبداصلی وبی رنگ گذاشتن گنبدهای شرقی وغربی اصل تفوق جبهه قبله بر جبهه های دیگر رانیز بیان می کند نکته دیگر در طراحی پوسته بنااستفاده محدود ازنقش هندسی وبه کارگیری وسیع نقوش گیاهی است.دراین انتخاب دو نکته مهم وجود دارد.نخست اینکه کاشی هفت رنگ بانقش گیاهی بیش از نقش هندسی موافقت دارد.نکته دوم اینکه درنقش هندسی به واسطه پوشیده شودن سطح کار با آلتهای نقش هندسی امکان بروزیک متن قوی رنگی کاهش می یابد.درحالی که درنقش گیاهی متن رنگی بزرگی می تواند پدیدآید، متنی که رنگی غالب بر رنگ آلتهای نقش گیاهی داشته باشد.معمار باعلم به این مطلب در اغلب سطوح مسجداز رنگ آبی لاجوردی به عنوان رنگ متن بهره می برد به این ترتیب تمامی کثرت ریزه کاریهای رنگ را دردل لاجوردی پرقدرت به وحدت می رساند.درس مهم دیگری که ازطراحی پوسته مسجد اخذ می شود آن است که طراح در تراش سطوح دیوارها و طاقها امساک می کند.یعنی تراش دیوارها آنقدردرشت اند که دیگر نوعی تراش به حساب نمی آیندوتراش سقفها نیراغلب به حد رسمیهای ساده خلاصه شوده اند وتنها درزیرطاق ورودی است که سقف پور تراش مقرنس ظاهر می شود. مثال خوب برای امساک طراح در تراش سطوح را می توان در شبستانهای شرقی وغربی گنبد خانه اصلی ملاحضه کرد. استفاده از دیوارها وسقفهای کم تراش وهمچنین بهره گرفتن از رنگ غالب لاجوردی در متن کاشیکاریها سبب شده که علی رغم وجود نقشهای مختلف، مجموعه مسجد بسیار ساده جلوه کند ومخاطب در آن احساس آرامش کند. استفاده معمار از نقش گیاهی زنده وزاینده، فضا را لطیف نموده و عالمی پرامید ساخته است. معمار طراح فضایی که باغ وگلستانی را تداعی می کند آفریده است. بدین خاطر آنچه بعضی مستشرقین در باره این بنا اظهار داشته وآنرا تجسمی از بهشت خوانده اند بی راه نمی نماید. معمار مسجد امام کوشیده تا فضائی مثالی ومکانی قدسی را پدید آورد. فضای مسجد تحکمی ندارد، امرونهی نمی کند؛ تبسمی بر لب دارد و مهربان است ودر آن می توان بهجت وسروری را احساس کرد. مسجد امام به انسان با محبتی می ماند که برای همه خیر و نیکی می خواهد مسجد زیبای امام اصفهان علی رغم آنچه آمد هنوز درسهای زیادی برای آموختن به شاگردانش دارد. خوبست که اهل تحقیق باز هم در محضر این استاد بزرگ معماری بنشینند واز او تلمذ کنند وبه این ترتیب دیگران را از یافته های خود منتفع سازند.