امکان‌پذیری تجربه عرفانی در فلسفه کانت

امکان‌پذیری تجربه عرفانی در فلسفه کانت، از این نظر می‌تواند برای همه ما مهم باشد که به گفته هیدیگر، اندیشه‌ی کانت بر همه ما سایه افکنده و اندیشه مدرن تحت تأثیر کانت است؛ با این عنوان ما به نوعی، می‌توانیم موضع فلسفه کانت را در حوزه عرفان هم مشخص کرده باشیم. اینجا مقصود از تجربه عرفانی تعریفی است که در لابه‌لای مباحث کانت به طور پراکنده با آن مواجه می‌شویم. او تعابیر گوناگونی دارد. مسأله مواجهه و رویارویی با امر متعالی، فراحسی و ماورءالطبیعی، تجربه و اتصال و اتحاد با خدای شخصی، از جمله مباحث کانت است.
تعبیر رسمی و متداول از فلسفه کانت که به نوعی مستند به محکمات اندیشه اوست، گویای این مطلب است که این فلسفه، اساساً برای تجربه عرفانی و به یک معنا تجربه دینی جایی باقی نگذاشته است. چند مبنا در فلسفه‌ی کانت وجود دارد که اساس این تفسیر و مستند چنین نظریه‌ای شده است.
نفی شهود و تجربه مستقیم: این سخن ممکن است برای آشنایان با فلسفه کانت قدری عجیب به نظر بیاید، چون کانت قائل به شهود تجربی هست و تجربه‌ی حسی را پذیرفته است. کانت محتوای ذهنی را به دو بخش تقسیم می‌کند، شهود حسی و شهود تجربی. وی در ابتدا تکلیف شهود را مشخص می‌کند و می‌گوید ما به هیچ وجه شهود عقلی نداریم. اینجا راهش را با عقل‌گرایان جدا می‌کند. اما شهود حسی که مورد تأکید کانت است و اساساً مقوم و عنصر اصلی در معرفت با معیارهای کانتی است، از نظر کانت، یک واحد معرفت نیست. به عقیده او، در شهود حسی یا تجربی، ما به هیچ معرفتی نمی‌رسیمو فقط از طریق شهود، یک سری انفعالات و تأثیرات پراکنده و نامنسجمی که به هیچ وجه شکل معرفت برای ما پیدا نمی‌کند عاید ما می‌شود. این تنها با عناصر دیگری که کانت از آنها به عنوان عناصر پیشینی یا استعلایی یاد می‌کند و در مراتب دیگری از ذهن، فراتر از حساسیت و حس به آنها تبدیل شده‌اند، به معرفت بدل می‌شود. به عبارت دیگر این شهود از نظر کانت شهود مرکب است، یعنی ما در هر مواجهه حسی با خارج، امور متکثری را به دست می‌آوریم که این کثرت، شکل معرفت پیدا نمی‌کند. آن عناصر پیشین و در رأس آنها مقولات و فاهمه باید دخالت کنند و این شهود مرکب را در قالب قضیه یا حکم که از نظر کانت واحد معرفت است، دربیاورند. پس شهود حسی در مواجهه‌ی حسی با خارج که کانت آن را در مقوله‌ی حس قبول دارد، معرفت‌بخش نیست. کانت تجربه بلاواسطه‌ای را که مفید معرفت باشد نقد می‌کند.